Üzümsü meyveler grubunda yer alan çilek; Rosales takımı Rosaceae familyası, Fragaria cinsi içerisinde yer almaktadır.
Çilek,çokgenişekolojikşartlardayetiştiriciliğiyapılan ve üretimi her geçen gün artış gösteren, çoğunlukla Akdeniz ülkelerinde yetişen önemli bir meyvedir. Japonya, Hindistan, Kolombiya, Avustralya, Ekvador ve Florida gibi nemli subtropik ekolojiler ile yaz aylarında gece ve gündüz devamlı aydınlıkolankutupbölgelerindenEkvator kuşağına, sulanabilen çöllerden yağış toplamı 250 mm civarında bulunan yerlere kadar birbirinden çok farklı ekolojik koşullarda doğal olarak yetişmekte veya ekonomik amaçlarla yetiştirilmektedir.
2019 yılında 8 milyonu aşan dünya çilek üretiminde Çin 3,2 milyon ton ile ilk sırada yer almakta, onu 1 milyon ton ile ABD, 861 bin ton ile Meksika ve 487 bin ton ile Türkiye izlemektedir.
Türkiye’de çilek ağacı Latince ismi ile Arbutus unedo özellikle Akdeniz bölgesinde yabani olarak yetişir ve Toroslar başta olmak üzere kuru kayalık yamaçlarda veya çam ormanlarında yetiştiği görülür.
Üretim miktarı her geçen gün artan bir ürün olmasının yanında, ilk yıldan itibaren meyve vermeye başlaması ve değişik yetiştirme teknikleri sayesinde yıl boyu üretiminin mümkün olması çilek yetiştiriciliğine sürekli bir ilginin olmasını sağlamaktadır.
BESİN DEĞERİ
Çilekler sahip olduğu birçok vitamin, mineral ve biyoaktif bileşenleri ile dikkate değer bir beslenme kalitesine sahiptir ve sağlıklı bir gıda seçeneğidir. Tatlı olmaları onları lezzetli bir atıştırma alternatifi yapar.
100 g çilek:
Enerji: 32 kcal Karbonhidrat: 7,68 g Şeker: 4,89 g Protein: 0,67 g Yağ: 0,30 g Lif: 2,0 g Demir: 0,41mg Fosfor:24mg Potasyum: 153 mg C Vitamini: 58,8 mg içermektedir.
Sahip olduğu yüksek C vitamini miktarı, turunç meyvelerden bile daha fazladır ve bir avuç çilek, önerilen günlük C vitamini miktarını karşılamak için yeterlidir. Meyveler arasında bu temel mikro besin maddesinin en zengin doğal kaynaklarından biri olduğu düşünüldüğünde, çilek, yüksek besin kalitesi ile öne çıkmaktadır.
Aynı zamanda, çilek mükemmel bir manganez kaynağıdır. Bu nedenle bir porsiyon çilek bu mineral için günlük önerilen miktarın %20’sinden fazlasını tek başına karşılayabilir. Aynı miktarda çilek, potasyum için günlük önerilen miktarın yaklaşık %5’ini sağlayabilir.
Peki nedir çileği hem bu kadar güzel hem de faydalı yapan?
Üzümsü meyvelerin biyolojik değeri vitaminler, mineraller, fitosteroller ve fenolik bileşiklerin var olmasından ileri gelmektedir. Bu meyvelerin sağlığa olan faydası, antioksidan özelliklerinin fazla olması ve üzümsü meyvelerin ana biyoaktif bileşeni olan fenoliklerle bağdaştırılmaktadır.
Çileğin içerdiği fitokimyasallar arasında antosiyaninler ve elajitaninler majör antioksidan bileşikler olarak yer alır. Çilek fitokimyasalları genel olarak fenolik bileşiklerin geniş sınıfıyla temsil edilmektedir. Bu fenolikler, bitkide çok önemsenecek fonksiyonlar gerçekleştirmemesine rağmen; insan metabolizmasına büyük etkileri vardır.
Üzümsü meyvelerdeki fenolik bileşiklerin içeriği; bitki çeşidi, tarımsal yönetim, iklim faktörleri, olgunlaşma aşaması, hasat zamanı, saklama koşulları ve hasat sonrası yönetimi gibi birçok faktöre göre farklılık gösterir.
SAĞLIK ETKİLERİ
Birçok çalışma, çilek fenoliklerinin iltihaplanma, oksidatif stres, kardiyovasküler hastalık, belirli kanser türleri, tip 2 diyabet ve obezitenin önlenmesinde geniş bir biyolojik aktivite yelpazesi gösterdiğini öne sürmektedir.
Diyet lifi ve fruktoz içeriği sindirimi yavaşlatarak kan şekeri seviyelerinin düzenlenmesine katkıda bulunur ve lif içeriği tokluk verici etkisiyle kalori alımını kontrol etmeye yardımcı olur.
Çilek yaklaşık %72 oranında çoklu doymamış yağ asidi içermesi nedeniyle sağlıklı bir besin kaynağıdır.
Çilek, yüksek C vitamini içeriği nedeniyle beslenmede büyük önem arz etmekte ve büyük ilgi görmektedir. C vitamini ile birlikte folat, çileklerin mikro besin içeriğini vurgulamada çok önemli bir rol oynar. Meyveler arasında bu mikro besin elementinin en zengin doğal kaynaklarından biridir.
Kardiyovasküler Sağlık
Diyete çilek eklenmesi; İltihabı önler Endotel fonksiyonunu iyileştirir Trombosit agregasyonunu inhibe eder Plazma lipid profilini iyileştirir Eikozanoid metabolizmasını modüle eder (eikozanoid: kısa süreli lokal etkiye sahip lipid türevi biyomoleküller olup, süper hormonlar olarak tanımlanır). Serbest radikalleri temizler
ve böylece KVH için risk faktörlerini olumlu yönde etkileyebilir.
Çilek takviyesi malondialdehit oluşumunu azaltarak, LDL’yi oksidasyondan koruyarak ve mononükleer kan hücrelerini artan DNA hasarına karşı koruyarak oksidatif stresi önemli ölçüde azaltır.
Antioksidan etkilerinin yanı sıra, çileğin sağlığı geliştirici etkilerine başka mekanizmalar da dahil olabilir. Aslında, makul miktarlarda karışık meyvelere nispeten uzun süreli normal alım seviyelerinde tüketiminin HDL kolesterolü artırdığı, kan basıncını düşürdüğü ve trombosit işlevinde olumlu değişiklikler yarattığı bulunmuştur.
Iowa Kadın Sağlığı Çalışması, 34.489 aşırı kilolu postmenopozal kadın arasında yürütülen prospektif bir çalışmada 16 yıllık takip sonrası çilek alımı ile kardiyovasküler hastalık mortali- tesi arasında anlamlı bir ters ilişki bulmuştur.
Başka bir 26.966 kilolu postmenopozal kadın arasında yapılan kesitsel Kadın Sağlığı çalışması, daha fazla çilek tüketen kadınların (haftada ≥ 2 porsiyon) hiç tüketmeyenlere göre C-reaktif protein (CRP) risk sınırında önemli ölçüde azalma olduğunu bildirdi. C-reaktif protein (CRP) karaciğer tarafından üretilir. Vücutta enflamasyon olduğu zaman CRP seviyesi artmaktadır. Kandaki yüksek CRP seviyeleri kalp krizi riski ile ilişkilendirilmektedir.
Dondurularak kurutulmuş çileklerin kısa süreli takviyesinin, metabolik sendromlu kadınlarda hipokolesterolemik etkiler gösterdiği ve lipid peroksidasyonunu azalttığı görülmüştür. Metabolik sendromun 3 özelliği (bel çevresi >89 cm, trigliseritler> 150 mg/dL, açlık kan şekeri> 100 mg/dL ve <126 mg/dL, HDL <50 mg/dL veya kan basıncı >130/85 mm Hg) olan kadınlar (n = 16) çalışmaya dahil edildi. Dört hafta boyunca günde iki bardak dondurularak kurutulmuş çilekli içecek tüketimi sonucunda toplam kolesterol ve LDL-kolesterol seviyelerinde önemli ölçüde düşme olduğu gözlemlendi.
Tip II Diyabet ve Metabolik Hastalıklar
Çilek, son zamanlarda tip 2 diyabetle (T2D) bağlantılı hipergliseminin diyet yönetiminde ve hipertansiyonun ilgili komplikasyonlarına potansiyel katkısı açısından da araştırılmıştır. α glukozidaza karşı bir önleme potansiyeli, anjiyotensin-1-dönüştürücü enzime karşı değişken etki ve orta veya düşük α-amilaz önleme potansiyeli sergiliyor gibi görünmektedir.
In vitro çalışmalardan elde edilen kanıtlar, çilek fenoliklerinin antienflamatuar etkilere sahip olabileceğini, antioksidatif ve genoprotektif özellikler yoluyla mutagenezi baskıladığını göstermektedir.
Çilek özleri ayrıca, çeşitli kanser hücrelerinin proliferasyonunu inhibe ederek, hücre döngüsünün durmasını ve apoptozu indükleyerek ve tümör anjiyogenezini baskılayarak kanser hücrelerinde hücre sinyalini modüle ediyor gibi görünmektedir.
36 T2D hastası (ortalama vücut kütle indeksi 27.90 ± 3.7; ortalama yaş 51.57 ± 10 yıl) rastgele iki gruba ayrıldı. Müdahale grubu, randomize, çift-kör, kontrollü bir çalışmada 6 hafta boyunca günde 2 fincan FDS içeceği (50 g freeze dried çilek, 500 g taze çileğe eşdeğerdir) veya çilek aromalı makro besin uyumlu plasebo tozu tüketmiştir. Araştırma sonucunda;
FDS takviyesi, inflamasyonun (2,5’e karşı 2,04 mg/l, p <0,05) bir biyobelirteci olarak C-reaktif proteinseviyelerinivelipidperoksidasyonunu(3,36’ya karşı 2,7 nmol/ml, p <0,05) önemli ölçüde azalttı.
Başlangıcagöre6.haftada,plasebogrubunakıyasla FDS grubunda HbA1c’de azalma eğilimi (-%5,7, p <0,05) ve toplam antioksidan durumunda önemli artış (1,44’e karşı 1,26 mmol/l, p <0,01) görüldü.
FDS takviyesi, T2D’li hastalarda glisemik kontrolü ve antioksidan durumu iyileştirdi; lipid peroksidasyonunu, inflamatuar yanıtı, serum malondialdehit konsantrasyonlarını azalttı.
Düşükglisemik indeksli doğal antioksidan kaynakları olarak dondurularak kurutulmuş meyve ürünleri ile takviye, T2D’nin metabolik komplikasyonlarını iyileştirmede yardımcı bir tedavi olarak düşünülebilir.
Fenolik bileşikler açısından zengin besinlerin tüketilmesi sağlık açısından faydalı olabilir. Bir çalışma, acai üzümü, çilek ve muz bazlı fenolik bakımından zengin bir smoothie tüketiminin diyete bağlı obez farelerin metabolik durumunu ve karaciğer hasarını iyileştirip iyileştirmediğini incelemeyi amaçladı. Çalışma, fenolik açıdan zengin bir smoothienin düzenli tüketiminin karaciğerin antioksidan durumunu iyileştirdiğini, metabolik bozuklukları önlediğini ve yüksek yağlı diyet tüketiminin neden olduğu alkolsüz yağlı karaciğer hastalığını iyileştirdiğini öne sürüyor.
Diyabetik hayvanlarda 45 gün boyunca çilek özlerinin oral yoldan verilmesi, biyokimyasal değişiklikleri önemli ölçüde normale çevirdi. Ayrıca, vücut ağırlığı kaybı da gözlemlendi. Sonuçlar,çileközütününalloksandiyabete(alloxanuygulamasıveya hayvanlara enjeksiyonu sonucunda ortaya çıkan) karşı etkili hipoglisemik aktiviteye sahip olduğunu göstermektedir. Gözlemlenen biyolojik etkiden çilek meyve özlerinin polifenolik antioksidan içeriklerinin sorumlu olduğu belirtilmiştir.
Antiinflamatuar
Yapılan bir araştırmada, 24 aşırı kilolu yetişkin, yemekle birlikte içecek formunda çilek veya plaseboiçecektüketti.Sonuçlar,plasebonunaksineçilekgrubunda C-reaktif proteinde ve postprandiyalinsülin yanıtında bir azalma olduğunu gösterdi.
Abdominal obez deneklerle yürütülen tanımlanmış yedi çalışmadan beşi, test edilen inflamatuar belirteçler üzerinde çilek tüketiminin önemli bir olumlu etkisi olduğunu gözlemledi.
Çift-kör çapraz çalışmada, osteoartritli 17 obez yetişkin, sırasıyla 12 hafta boyunca günlük olarak bir freeze-dried çilek içeceği (50 g/gün) veya bir kontrol içeceği tüketmek üzere rast gele atandı. Diyet çileklerinin ağrı, iltihaplanma belirteçleri ve yaşam kalitesi göstergeleri üzerindeki etkileri incelendi. Çalışma, freeze-dried çilek içeceğinden sonra inflamasyon ve kıkırdak bozulmasının serum biyobelirteçleri olan IL-6, IL-1 ve matriks metalloproteinazda bir azalma gösterdi. Matriks metalloproteinazlar (MMP), organogenezis, büyüme ve normal doku yenilenmesi sırasında ekstraselüler matriks proteinlerinin yıkılmasından sorumlu enzim grubudur. Ayrıca, sabit, aralıklı ve toplam ağrı sadece freeze-dried çilek içeceği tüketimi ile önemli ölçüde azaldı.
Cilt Sağlığı
Cilt her zaman yaşlanmaya, hastalığa ve karsinogeneze katkıda bulunan çeşitli kimyasal, genotoksik ve çevresel ajanlara açıktır. Farklı diyet kaynaklarından elde edilen çok çeşitli polifenoller, cildi korumaya yönelik sistemik ve topikal uygulamalara artan ilgiyi sağlayan önemli cilt koruyucu etkilere sahiptir.
UV-A radyasyonu dermise nüfuz ederek reaktif oksijen türleri (ROS) üreterek oksidatif hasara nedenolur.Biraraştırmada,antosiyanin açısından zengin bir çilek özünün UV-A radyasyonuna maruz kalan insan dermal fibroblastları üzerindeki in vitro koruyucu kapasitesi analiz edilmiştir. Bu çalışmada, 0,5 mg/mL çilek özleri ile 24 saat inkübasyon, UV-A radyasyonuna maruz kalan insan dermal fibroblastlarında foto koruyucu aktiviteye yol açarak, kontrollü hücreler ile karşılaştırıldığında doza duyarlı bir şekilde hücresel canlılıkta bir artış ve DNA hasarında bir azalma sağlamıştır.
KULLANIM ALANLARI
Çilek taze haliyle kısa süreli kullanımı sebebiyle reçel ve marmelat gibi çeşitli ürünlerin içinde taze veya işlenmiş formda ya da fonksiyonel gıdaların bir bileşeni veya kurutulmuş olarak tüketilmektedir.
Kurutma, meyve muhafazasında en yaygın kullanılan yöntemlerden biridir. Doğal bir ısı kaynağı olan güneş ışığını kullandığı için güneşte kurutmanın en yaygın ve ucuz koruma yöntemlerinden biri olduğu kabul edilir. Ancak güneşte kurutma, bu meyve için optimal bir yöntem değildir çünkü çilek ağacı meyvesi, salkımlar halinde ortaya çıkar ve sonbahar ve kış aylarında olgunlaşır. Bu nedenle bu meyveler için başka kurutma tekniklerinin uygulanması gerekmektedir. Sıcak havayla kurutma yönteminin ticari olarak kurutulan meyve ve sebzelerde yaygın olarak kullanılan bir yöntem olduğu bilinmektedir. Diğer bir kurutma yöntemi ise yüksek kalitede kurutulmuş ürünlerin elde edilmesini sağlayan dondurarak kurutma yöntemidir.
Kurutulmuş formdaki meyveler ve ürünleri; iyi bir enerji, mineral, vitamin ve antioksidan bileşik kaynağıdır. Antioksidanlar, vücudu serbest radikallerin neden olabileceği olası hasarlardan koruma kapasitesine sahip hayati maddelerdir. Bu nedenle, farklı tıbbi ve diyet bitkilere ve bunların antioksidan potansiyeline artan bir ilgi vardır.
Kurutma sürecinde çok sayıda fiziksel, kimyasal ve besinsel değişikliklerin meydana geldiği ve askorbik asit (AA) gibi cildi etkileyebilen değerli besin bileşenlerinin içeriğinde azalma olduğu iyi bilinmektedir. Fakat, yapılan çalışmada hot-air ve freeze dried yöntemiyle kurutulan çilek meyvelerinde antioksidan aktivitesi, rengi ve bazı besinsel özellikleri incelenmiştir ve freeze dried yöntemi (368.63 ± 17.16 mg/100 g) ile kurutulmuş çilekler, taze çileklere göre (231.33 ± 19.51 mg/100 g) daha yüksek askorbik asit içeriği göstermiştir.
Çileklerin size iyi geldiğine dair ilk ipucu, kalp şeklindeki silüetlerinde saklıdır.
10 MADDEDE ÇİLEK
Kan şekeri düzenleyici: Bu parlak kırmızı mücevher; vitaminler, lif ve özellikle polifenoller olarak bilinen yüksek düzeyde antioksidanlarla doludur.
Yüksek vitaminler freeze-dried çileklerde: Freeze-dried yöntemiyle kurutulmuş çileklerin taze çileklere göre C vitamini değeri daha yüksektir.
Kolesterol Düşmanı: Sodyumsuz, yağsız, kolesterolsüz, düşük kalorili bir besindir.
25’ten fazla antioksidan: Antioksidan kapasitesi bakımından ilk 20 meyve arasındadır.
C vitamini zengini: Sadece sekiz çilek, bir portakaldan daha fazla C vitamini sağlar.
Kalp dostu: Çilekler kalbinizi korumada HDL (iyi) kolesterolü artırmada kan basıncınızı düşürmede etkilidir.
Çilekler anti-inflamatuardır.
Kansere karşı koruyucudur.
Tip II diyabetin geliştirdiği komplikasyonların önlenmesinde etkilidir.
Cildin UV-A radyasyona karşı korunmasında etkilidir.
Kaynaklar
Asami DK, Hong YJ, Barrett DM, Mitchell AE. 2003. Comparison of the Total Phenolic and Ascorbic Acid Content of Freeze-Dried and Air-Dried Marionberry, Strawberry, and Corn Grown Using Conventional, Organic, and Sustainable Agricultural Practices. J Agric Food Chem 51 (5): 1237-1241.
Basu, A., Wilkinson, M., Penugonda, K., Simmons, B., Betts, N. M., & Lyons, T. J. (2009). Free- ze-dried strawberry powder improves lipid profile and lipid peroxidation in women with metabolic syndrome: baseline and post intervention effects. Nutrition journal, 8, 1-7.
Çağlar, M., & Demirci, M. (2017). Üzümsü meyvelerde bulunan fenolik bileşikler ve beslenme- deki önemi. Avrupa Bilim ve Teknoloji Dergisi, 7(11), 18-26.
Demirsoy, L., MISIR, D., & Nafiye, A. D. A. K. (2017). Topraksız tarımda çilek yetiştiriciliği.
ANADOLU Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü Dergisi, 27(1), 71-80.
Doymaz I and Ismail O. (2011). Drying characteristics of sweet cherry. Food and Bioproducts Processing Food and Bioproducts Processing 89(1): 31–38.
Edirisinghe, I., Banaszewski, K., Cappozzo, J., Sandhya, K., Ellis, C. L., Tadapaneni, R., ... & Bur- ton-Freeman, B. M. (2011). Strawberry anthocyanin and its association with postprandial inflammationandinsulin.British journal of nutrition, 106(6), 913-922.
Giampieri, F., Tulipani, S., Alvarez-Suarez, J. M., Quiles, J. L., Mezzetti, B., & Battino, M. (2012). The strawberry: composition, nutritional quality, and impact on human health. Nutrition, 28(1), 9-19.
Giampieri, F., Alvarez-Suarez, J. M., Tulipani, S., Gonzàles-Paramàs, A. M., Santos-Buelga, C., Bompadre, S., ... & Battino, M. (2012). Photoprotective potential of strawberry (Fragaria× ana- nassa) extract against UV-A irradiation damage on human fibroblasts. Journal of agricultural and food chemistry, 60(9), 2322-2327.
Giampieri, F., Alvarez-Suarez, J. M., Mazzoni, L., Romandini, S., Bompadre, S., Diamanti, J., ... & Battino, M. (2013). The potential impact of strawberry on human health. Natural product research, 27(4-5), 448-455.
Giampieri,F.,Alvarez-Suarez,J.M.,&Battino,M. (2014). Strawberry and human health: Effe- cts beyond antioxidant activity. Journal of agricultural and food chemistry, 62(18), 3867-3876.
Kaşka,N.,Yazgan A., Pekmezci M., Konarlı O., Yalçın O., 1979. Çileklerde Değişik Yaz ve Kış Dikim Zamanlarının Turfanda Çilek Üretimi ve Verim Üzerine Etkileri. Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu, Tübitak Yayınları No:417, Proje No: TOAG 179, s: 1-75.
Mink, P. J., Scrafford, C. G., Barraj, L. M., Harnack, L., Hong, C. P., Nettleton, J. A., & Jacobs Jr,
D. R. (2007). Flavonoid intake and cardiovascular disease mortality: a prospective study in postmenopausal women. The American journal of clinical nutrition, 85(3), 895-909.
Moazen,S.,Amani, R., Rad, A. H., Shahbazian, H., Ahmadi, K., & Jalali, M. T. (2013). Effects of freeze-dried strawberry supplementation on metabolic biomarkers of atherosclerosis in subjects with type 2 diabetes: a randomized double-blind controlled trial. Annals of Nutriti- on and Metabolism, 63(3), 256-264.
Orak, H. H., Aktas, T., Yagar, H., Isbilir, S. S., Ekinci, N., & Sahin, F. H. (2012). Effects of hot air and freezedryingmethodsonantioxidantactivity,colour and some nutritional characteristics of strawberry tree (Arbutus unedo L) fruit. Food Science and Technology International, 18(4), 391-402.
Özbahçali, G., & Aslantaş, R. (2015). Bazı Çilek Çeşitleri (Fragaria X ananasss Duch.)’nin Er- zurum Ekolojisindeki Performanslarının Belirlenmesi. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 46(2), 75-84.
Parrucci, L., Eubanks, A. (1997). Multiple Fruit.
Percival M. (1998). Antioxidants. Clinical Nutrition Insights 10: 1–4.
Šavikin, K., Zdunić, G., Janković, T., Gođevac, D. Stanojković, T., Pljevljakušić, D. (2014) Berry fruit teas: Phenolic composition and cytotoxic activity. Food Research International, 62 (2014) 677–683.
Scalzo, J., Politi, A., Pellegrini, N., Mezzetti, B., & Battino, M. (2005). Plant genotype affects total antioxidant capacity and phenolic contents in fruit. Nutrition, 21(2), 207-213.
Schell, J., Scofield, R. H., Barrett, J. R., Kurien, B. T., Betts, N., Lyons, T. J., ... & Basu, A. (2017). Strawberriesimprovepainandinflammation in obese adults with radiographic evidence of knee osteoarthritis. Nutrients, 9(9), 949.
Sesso, H. D., Gaziano, J. M., Jenkins, D. J., & Buring, J. E. (2007). Strawberry intake, lipids, C-re- active protein, and the risk of cardiovascular disease in women. Journal of the American Col- lege of Nutrition, 26(4), 303-310.
US Department of Agriculture, Agriculture Research Service. (2010) USDA national nutrient forstandardreferences, release 23. Fruits and fruit juices.
Quitete, F. T., Santos, G. M. A., de Oliveira Ribeiro, L., da Costa, C. A., Freitas, S. P., da Matta, V. M., & Daleprane, J. B. (2021). Phenolic-rich smoothie consumption ameliorates non-alcoho- lic fatty liver disease in obesity mice by increasing antioxidant response. Chemico-Biological Interactions, 336, 109369.
Bu web sitesinde çerez kullanımına izin vermektedir. Web sitesinde gezinmeye devam ederek, bu kullanımı kabul etmiş sayılırsınız. Çerez politikası ve Gizlilik Politikası hakkında detaylı bilgi almak için lütfen ilgili yerlere tıklayınız.
